Мікіта Моніч: "Тэатр не можа існаваць без гледача". Канспект лекцыі

20 чэрвеня
Мікіта Моніч: "Тэатр не можа існаваць без гледача". Канспект лекцыі

Мікіта Моніч, навуковы супрацоўнік Нацыянальнага мастацкага музея, сузаснавальнік праекта «Культурны тэхнікум», падзяліўся з гасцямі Тыдня тэатра ў Купалаўскім тэатры сваімі "некрытычнымі парадамі" пра тое, як глядзець спектаклі. Мы зрабілі кароткі канспект яго лекцыі - дзелімся ім з вамі.

У нашым горадзе ёсць шмат устаноў, якія могуць прапанаваць гараджанам самыя разнастайныя культурныя прадукты. Культурніцкія інстытуты часткова існуюць за кошт патранату і фінансавай падтрымкі дзяржавы; часткова існуюць як прыватная ініцыятыва. Часам гэта андэграўндныя ініцыятывы малых груп, ці ініцыятывы практычна пратэстнага характару. То бок, у нас ёсць выбар.

У той жа час ёсць людзі, якія туды ходзяць. Трэба адзначыць, што музей можа існаваць і без наведнікаў, яму неабавязкова штосьці паказваць, самае галоўнае – захоўваць. А вось тэатр без гледача немагчымы.

Насамрэч, добра, што культурныя ўстановы наведваюць не 100% мясцовых жыхароў. Уявіце чаргу па квіткі ў такім выпадку! Пра такое могуць марыць работнікі культурных інстытуцый, але так не бывае і не будзе. Значна цікавей даведацца, які працэнт гараджанаў спажывае культурніцкую прадукцыю. Напрыклад, Нацыянальны мастацкі музей штогод наведвае 180 тысяч чалавек. Лічба нібы ўражвае, але гэта нават не складае 10% жыхароў Мінска. А як мы ведаем, хадзіць у музей раз на год, гэта тое самае, як мыцца адзін раз на Вялікдзень – карысна, але недастаткова. Такім чынам, шмат хто з тых 180 тысяч – ці расійскія турысты, які пытаюцца: “У вас здесь всё настоящее?”, ці адданыя наведнікі, аматары мастацтва, якія ходзць у музей рэгулярна.

Насамрэч, працэнт людзей у Мінску, скіраваных на спажыванне культуры, ніжэй, чым мы рэальна можам сабе дазволіць і арганізаваць. Нягледзячы на ўсе матэрыяльныя цяжкасці, адкласці 15-20 рублёў у месяц ці квартал на паход у музей, тэатр, ці яшчэ куды-небудзь, цалкам магчыма.

Чаму мы гэтага не робім? Тут ёсць варыянты:

1. Адсутнасць асабістага досведу.

Мы не ведаем пра існаванне культурнага прадукта, то бок тэарэтычна ведаем, але на практыцы не маем такога досведу. Яшчэ вялікі Буда казаў: “Будзьце свяцільнікамі самі сабе”, а гэта значыць – ніколі не абапірайцеся на чужы досвед, а майце свой уласны.

2. Культурная сям'я і прыклады бацькоў

Можа быць і так, што вашыя бацькі хадзілі ў тэатр з розных нагодаў: магчыма, ім гэта сапраўды падабалася, ці гэта была прынятая норма ў грамадстве, ці бацькі былі, напрыклад, сакратарамі прафкама і часам у іх не выпадала размеркаваць усе квіткі… -- то бок, варыянтаў можа быць багата. І ў выніку, ці то бацькі ўпадабалі тэатр як з’яву, ці то проста здолелеі сфармаваць у сваіх дзяцей адчуванне таго, што гэта трэба рабіць.

3. Геаграфічная блізкасць аб’екта культуры.

Азіраючыся на гісторыю Мінска ў перыяд вайны і пазнейшага аднаўлення гарада, можна заўважыць, што ў 50-70х гадах наш горад быў адным з самых імклівых у будаўнічым росце за іншыя гарады свету. Насельніцтва Мінска павялічылася ў 20 разоў, з няпоўных 60 тысяч да 1 міліёна. Большасць была прадстаўлена людзьмі, якія пераехалі ў горад з сельскай мясцовасці. Такім чынам адбывалася першасная ўрбанізацыя. Горад жа, яшчэ з часоў Антычнасці, адрозніваўся ад вёскі наяўнасцю разнастайных культурніцкіх інстытуцый. Такім чынам, мы маем невялікую колькасць гарадскога насельніцтва ў культуралагічным сэнсе.

Тэатр vs. кіно.


29597908_2045014185746985_3073325197991871185_n.jpg

З кожнай мастацкай рэчы мы штосьці бярэм самастойна. Менавіта гнуткасць і сінтэтычнасць такога механізма як тэатр, дазваляе яму прэтэндаваць на статус першага віда мастацтва, з якога варта пачынаць актыўнае спажыванне культурных прадуктаў (насуперак словам Леніна, які сцвярджаў, што галоўнымі відамі мастацтва з’яўляюцца кіно і цырк). І тут паўстае пытанне: чым лепшы тэатр і чаму некаторыя людзі працягваюць хадзіць у тэатр, хаця ёсць кіно, і больш за тое, ёсць магчымасць неабмежавана глядзець і скачваць любые фільмы (а часам нават запісы спектакляў)?

Большую частку ў гісторыі чалавецтва тэатр існаваў ці як сацыяльна-палітычны інструмент, ці як інструмент для распаўсюду ідэй і іх адаптацый. Калі мы гаворым пра Антычнасць, то поліс замаўляў аўтару трагедыю, каб сфарміраваць пэўныя норавы і крысталізаваць нейкую палітычную павестку. Калі мы гаворым пра Сярэднявечча, то гэта царква, на цвінтары якой зараджаўся тэатр. Калі мы гаворым пра Кацярыненскую эпоху (бо гэта не толькі расійская, але ў пэўным сэнсе і нашая гісторыя), то Кацярына ўспрымала тэатр як вельмі важны элемент ў працэсе фарміравання культуры пачуццяў. Ёсць і іншая традыцыя, напрыклад, усходняя. Тэатр ва Усходняй Азіі быў неверагодным інструментам для распаўсюду будызму. З аднаго боку, з гэтага паўстала Пекінская опера, з іншага – з’явіўся раман, як жанр, у кітайскай літаратуры. З жадання трактаваць якія-колечы даўнія палажэнні ці ідэі, паўстаў японскі тэатр, ці то арыстакратычны “Но” (від японскага драматычнага тэатра), ці то больш эксцэнтрычны “Кабукі”.

..Але ж у тэатры магчыма адшукаць тое, чаго не будзе ў кіно, напрыклад, унікальнасць моманту (тое самае carpe diem). Пра гэта ж казаў і Аль Пачына: “Калі ты выходзіш на тэатральную сцэну, ты нібыта крочыш над прорвай па нацягнутым канаце. Твае вочы слепнуць ад сафітаў, ты адчуваеш шчыльны вільготны подых залы, хаця нікога  не бачыш, але ведаеш, што яны ёсць. І яны гатовыя як уславіць цябе, так і абсмеяць і абрынуць, калі ты правалішся”. Калі гэтую метафару перакласці для кіно, то гэта – канат, раскладзены на падлозе. Знікае адчуванне “тут і цяпер”, ёсць безліч дубляў. Ёсць магчымасць выбраць самую ўдалую форму і захаваць яе назаўсёды, то бок мы не знаходзімся ў самым моманце акта тварэння, а бачым адно яго адлюстраванне, чуем ягонае рэха. Адпаведна, тэатр нараджае большае напружанне, чым кінематограф і большае псіхалагічнае адзінства, чым, напрыклад, музей.

Другі аспект, гэта драматургія. Тэатр, з гледзішча сваёй спецыфікі, можа дазволіць сабе значна больш складаную драматургію, чым кіно. У тэатры прысутныя розныя жанры, і найчасцей у іх уздымаюцца і асэнсоўваюцца больш глыбокія, злабадзённыя, ці, наадварот, вечныя пытанні. Контраргумент: а што артхаўс і іншыя культавыя прыклады кінематорафа? Калі супастаўляць кіно і тэатр, то стылістычна, нават патрапіўшы на выпадковую “рэч”, будзе пераважаць шанец атрымаць больш філасофскі кантэнт у тэатры, чым у кіно і ў тым ліку больш складаную, псіхалагічную гісторыю.

Трэцяя асаблівасць тэатра – умоўнасць. Калі гледачы знаходзяцца ў тэатральнай зале, калі яны ўключаны ў працэс, то для іх друшляк на галаве артыста ператвараецца ў шалом, лямпачка напальвання робіцца яблыкам і іншы сімвалічны чын прымушае быць актыўнымі розум і душу. Гэтак глядач не трапляе ў пастку штучнага рэалізму, і, адпаведна, пад час прагляду спектакля выконвае псіхалагічную працу больш высокага парадку.


29683599_2045014129080324_1766370228076485077_n.jpg

Нам неабходна асацыіраваць сябе з кімсьці – то бок адчуваць эмпатыю. І калі чалавек здольны асацыіраваць сябе з тымі, хто яму падабаюцца, то гэта мае станоўчы эфект на ўзроўні фізіялогіі. Мы прыходзім у тэатр, каб адказаць на пытанне: “Навошта мне патрэбны чужы боль?”, і рабіць гэта прыемна, бо тэатральны “боль” пададзены прыгожа, эстэтычна, літаратурна. Былі эксперыменты, калі ў драматычных артыстаў падчас выканання роляў браліся замеры іх фізічных паказчыкаў (ціск, пульс і г.д.). І сапраўды, артысты знаходзіліся, умоўна кажучы, у перадінфарктным стане ў момант, калі ў яго героя паміралі бацькі. І ўсяму гэтаму мы з’яўляемся не толькі сведкамі, але і саўдзельнікамі, бо адбываецца эмпатычнае “заражэнне”.

Інструкцыя па наведванні тэатра.


29790855_2045014109080326_2612827784974076408_n.jpg

Даволі часта даводзіцца сутыкацца з сітуацыяй, калі чалавека прыводзяць “на павадку” у культурнае месца. Малады чалавек, які наведаў аднойчы мастацкую выставу, падзяліўся сваімі думкамі:
“.. Напачатку я адчуваў сябе даволі некамфортна. Я стаяў перад карцінай і не мог зразумець, ці дастаткова часу я прастаяў перад ёй, ці магу перайсці да наступнай, ці будзе гэта выглядаць прыстойна? Я саромеўся. Я не ведаў”. Нам заўсёды здаецца, што гэта нармальна, натуральна – не ведаць чагосьці, быць навічком. Бывае пафаснасць культурных інстытуцый адпужвае, бо ставіць наведніка ў няёмкае становічша.

Каб атрымаць сапраўднае задавальненне ад паходу ў тэатр, па-першае, трэба выбраць правільны спектакль. У Мінске рынак тэатральных паслуг відавочна адлюстроўвае прыклад дысбалансу, калі прапановы перавышаюць глядацкі запыт. Чаго яшчэ не стае мінскім тэатрам, дык гэта змястоўных разгорнутых водгукаў на спектаклі. Тым не меньш, анатацыі да спектакляў на тэатральным сайце і водгукі блогераў-тэатраведаў здольныя даць зразумець тые пытанні, якія ўздымаюцца ў спектаклі, пра яго актуальнасць і праблематыку.

Таксама важная падрыхтоўка. І тут паўстае пытанне: ці варта папярэдне чытаць п’есу? У сучаснага грамадства існуе культ навізны. Іншы выпадак, калі пасля прачытання твору, па якім пастаўлены спектакль, чалавек ужо сфарміраваў папярэдняе прадстаўленне пра герояў і падзеі п’есы. І калі ён прыходзіць на  спектакль у тэатр, ён бачыць абсалютна іншую карціну, што найчасцей выклікае расчараванне. Альтэрнатывай тут магла бы быць спроба прыкласці новую тэатральную версію на сваё асабістае ўспрыняццё п’есы, і такім чынам агульнае ўражанне мела б шанец стаць больш яркім і пашыраным.

І, нарэшце, варта падрыхтавацца да паходу ў тэатр. А гэта – асаблівы рытуал. Калі вы сябе папярэдне “рытуалізуеце” – атрымаеце дадатковае задавальненне і адпаведны настрой. Адмыслова апрануцца для паходу ў тэатр, набыць кветкі. Навошта? З аднаго боку вы фінансава дадаеце каштоўнасць  таму, што робіце. Аддаючы грошы на “атрыбутыку”, вы павышаеце для сябе каштоўнасць маючай адбыцца дзеі. Вы ўносіце свой уклад на фінансавым і духоўным узроўні, выказваючы сваю ўдзячнасць любімаму артысту. Тэатр – гэта псіхапрактыка для гледача, вопыт эмпатыі і пераадолення сацыяльных бар’ераў.

Ці варта набываць праграмку?

Варта. Апроч інфармацыі пра сюжэт і праблематыку спектакля, у праграмцы пазначаны артысты, якія задзейнічаны менавіта ў сённяшнім спектаклі. Пад час антракта вы зможаце адшукаць іх фатаграфіі на сценах тэатральнай галерэі. Навошта гэта трэба? Нам заўсёды цікавей слухаць пра знаёмых людзей, чым пра незнаёмых. Калі вы пабачыце “жыццёвыя” партрэты артыстаў, яны стануць ужо вашымі знаёмцамі. Гэта дазволіць лепш зразумець іх гульню, іх майстэрства пераўвасаблення.

Ці можна выходзіць?


29684070_2045014025747001_4631035535745629608_n.jpg

Паводле Арыстоцеля, выходзіць пасярэдзіне спектакля нельга.  Падчас спектакля гледач перажывае катарсіс – вызваленне праз пакуты. Калі вы ўсё ж вырашылі выйскі, то няма нічого горшага за тое, калі чалавек, які выходзіць з залы, робіць гэта наўмысна гучна і незадаволена.

Культура падобная на секту. Тым, хто знаходзіцца звонку, цалкам магчыма, мы нагадваем сведкаў Іеговы. Культурныя  ўстановы не павінны размаўляць на розных мовах са сваімі наведнікамі. Важна займаць раўназначную пазіцыю, дзяліцца з наведнікамі, а не толькі “дазваляць” яму дакранацца да мастацтва. У справе акультурацыі і развіцця культуры ў нашай краіне вельмі важны глядач актыўны, глядач разумны, глядач, які вядзе за сабой, глядач – пасярэднік і дыпламат.